Dëshmon Levi: për bashkëpunëtorët, turpin dhe vetëvrasjen

Ku e ka fuqinë dëshmia e Primo Levit (1919-1987) si dëshmitar i internimit nëpër kampet e përqendrimit dhe skllavërimit të miliona qenieve njerëzore? 

Më 1946, ai shkroi “A është, vallë, njeri…?”, një tekst që mori statusin e klasikut dhe e shtyu autorin, që t’i rikthehej temave të mëparshme, prej nga lindi “Të mbyturit dhe të mbijetuarit”, i botuar më 1986, një vit para vdekjes së tij. Ky libër i jashtëzakonshëm është përkthyer së fundi nga Aida Baro dhe është botuar nga “Dukagjini” në Kosovë. 

Me këtë rast, Fabio Levi, drejtor i Qendrës së Studimeve Ndërkombëtare “Primo Levi” udhëtoi në Kosovë dhe Shqipëri. Ai ishte i ftuar në “Artes” për të ndarë me ne analizën e tij për disa tema delikate mbi sjelljen njerëzore, bashkëpunimin me të keqen, turpin dhe vetëvrasjen.

Intervista e gazetares Elsa Demo me Fabion Levin në “Artes”

Elsa Demo: Fabio Levi, falemnderit që keni ardhur. Si shkoi udhëtimi në Kosovë dhe së fundi në Shqipëri, ku presim të shohim diskutimin pasdite. Por së pari, përvoja juaj në Kosovë me prezantimin e librit “Të mbytur e të mbijetuar”.

Fabio Levi: Rruga shkoi shumë mirë. Për mua Prishtina ishte zbulim, zbulim i bukur, qytet gjithë jetë e gjallëri. Edhe prezantimi i librit korrespondoi me këtë përshtypje. Kishte shumë njerëz me interes për të dëgjuar, pjesëmarrës në debat, ishte edhe ministri i Kulturës së Kosovës që kishte ardhur po ashtu për të dëgjuar. Nuk ndodh shpesh në Itali kjo për raste të këtij lloji. Ishte bukur.

E.D: Çfarë rëndësie merr prezantimi i këtij libri, ndoshta më i rëndësishmi i Primo Levit, në vende si Kosova dhe Shqipëria që kanë jetuar gjenocidin njëra, diktaturën komuniste tjetra?  

F.L: Ky libër shërben për të kuptuar gjendje ekstreme dhe në njëjtën kohë, nisur nga refleksionet për këto gjendje, i vjen në ndihmë çdonjërit prej nesh që të vetanalizohet. Në situata të skajshme dalin në pah anë të pazakonta të personalitetit të njeriut, të qenies njerëzore e rrjedhimisht, zbulohen dhe akumulohen informacione, të cilat mund të përdoren për të pyetur veten edhe në situatat më normale.

“Të mbytur dhe të shpëtuar” ka pasur sukses në nivel ndërkombëtar. Është përkthyer në gjithë botën, sikurse të tjera vepra të Primo Levit, por është bërë veçanërisht aktual në momentet e krizave të mëdha. Ne kemi qenë dëshmitarë të rikthimit të luftërave, gjenocideve, të momenteve të vështira ku nuk e kupton dot arsyen përse njerëzit sillen në një mënyrë të caktuar. Një nga kapitujt e librit “Të mbytur e të shpëtuar” titullohet “Dhuna e padobishme”, ku në qendër është dhuna e tepruar, që u shkapërderdh në rastin e gjenocidit nazist. Është dhunë që nuk ka motive të qarta, që nuk i shërben një qëllimi, është dhunë që ka efektin e shumëfishimit të viktimave në mënyrë të jashtëzakonshme, pothuajse të pakufishme. Kjo ndodh shpesh në luftëra, në ngjarje ku  një masë e madhe njerëzish u nënshtrohet armiqve që ushtrojnë atë lloj dhune. Primo Levi e nxjerr në dritë këtë aspekt dhe përpiqet të hetojë shkakun e asaj mizorie të pashoqe. Përgjigjja e parë që jep ai është që nazistët donin t’i poshtëronin viktimat e tyre, sepse duke i poshtëruar, ata shkëputeshin nga natyra e tyre njerëzore, e kështu e kishin më të lehtë për t’i asgjësuar. Ky mund të jetë një nga shpjegimet. Unë besoj që kapitulli “Dhuna e padobishme” na ndihmon, jo për të marrë një përgjigje, po për ta pyetur veten për një gjendje e tillë.

E.D: Libri ka një strukturë të ideuar mjaft mirë dhe kapitulli “Zona gri” ja vlen të diskutohet veçanërisht. Ç’është në fakt “zona gri”?

F.L: “Zona gri” është ajo hapësirë e gjerë që shtrihet midis xhelatëve dhe viktimave, e për të cilën Levi interesohej në mënyrë të veçantë, sepse ai personalisht kishte konstatuar se krimi më i keq që kishin kryer nazistët kishte qenë detyrimi i viktimave për të bashkëpunuar në shkatërrimin e vetvetes. E kishte konstatuar në kampin e Aushvicit dhe e përpunon gjatë. Nuk kishte pasur mundësi ta adresonte problemin menjëherë, sepse të flasësh për bashkëpunimin dhe shkatërrimin e vetvetes ishte diçka që të mbijetuarit i prekte thellë. Pas dyzet vjetësh vendosi ta bëjë të qartë problemin dhe përpiqet që ta trajtojë mënyrë skrupuloze. 

Në fakt, Primo Levi nuk donte, kurrsesi, të nënvlerësonte brutalitetin e persekutuesve, e aq më pak të nënvlerësonte pasojat e frikshme të veprimeve të tyre. Ai dëshironte ta vinte theksin pikërisht tek ai krim mizor që i shtrëngon të shtypurit të bashkëpunojnë me armikun për t’u vetëshkatërruar. Në shqyrtimin e këtij problemi ai kuptoi që nuk është e mundur të bësh një prezantim stereotip, por do duhet të analizohet rast pas rasti. Ai ka dhënë një sërë shembujsh, ka marrë parasysh gjendjen e atyre që janë detyruar të bashkëpunojnë për hiçgjë, për shembull pastruesit, ose ata që ndihmonin kontrollorët e shtretërve, shtretërve me kate në baraka, ose ata që ofronin shërbime për të ndihmuar me përkthimin e urdhrave, e kështu me radhë. Në atë rast bashkëpunimi ka qenë i vogël, por në momentet kur duhej të jepej një gjykim për fajin që kishin bërë këta njerëz, Primo Levi do të përgjigjej thjesht: Unë do t’i shfajësoja. Do t’i shfajësoja sepse nuk u kanë shkaktuar dhembje shokëve të tjerë. Në rastin e Kapove, të cilët kishin të drejtën e jetës dhe vdekjes për brigadën e tyre, gjykimi i Levit është mjaft i prerë, i dënon ashpër.

Në rastin e Sonderkommandos, domethënë e skuadrave të përbëra kryesisht nga hebrenj, që duhej të nxirrnin kufomat nga dhomat e gazit, dhe që kishin detyra akoma më të tmerrshme, si për shembull, t’u hiqnin dhëmbët prej floriri nga nofullat, t’i mblidhnin dhe t’ua jepnin nazistëve, Levi nuk i gjykon, sepse së pari ishte një lloj bashkëpunimi i detyruar, dhe së dyti, skuadrat e Sonderkommandos zëvendësoheshin çdo muaj, që do të thotë shkatërroheshin. Sonderkommandos ishin edhe ata të dënuar të vriteshin në dhomat e gazit. Levi thotë: “Nuk mund t’i gjykojmë. Gjykimi duhet të jetë mes të barabartëve. Unë nuk i kam kaluar ato praktika, prandaj, as unë dhe as të tjerët nuk jemi në gjendje të japim një gjykim.”

“Zona gri” është kaq e shtrirë, e populluar nga njerëz që u gjendën në Lager në kushte shumë të ndryshme, e të cilat duhen shqyrtuar një nga një.

E.D: Për lexuesit shqiptarë, të një vendi që ka kaluar një diktaturë, pikërisht kjo zonë e bashkëpunëtorëve është me interes për t’u njohur dhe analizuar në mënyrë kritike dhe me skrupulozitet. Ndaj edhe për këtë është me vlerë ardhja në shqip e librit.

F.L: Besoj që keni të drejtë, por jam i bindur që duke folur për “zonën gri” dhe duke kuptuar përse bëhet fjalë, ndihmon jo vetëm për situatat në vende si Shqipëria, por në çdo rast kur përdoret dhunë shumë e ashpër, kur ka një konflikt të hapur dhe agresiv. Aty është me vend të analizohet sjellja e çdo individi.

E.D: Kapitulli mbi temën e turpit është mbresëlënës, sepse turpi është i lidhur ngushtë me natyrën e njeriut, e të qenit njeri. Levi vetë e ka provuar çfarë do të thotë kjo ndjenjë.

F.L: Levi e ka provuar këtë ndjenjë, siç e kanë provuar dhe shumë të mbijetuar. Mua më ka ndodhur që duke folur për këto tema në një realitet si ai boshnjak, konkretisht kam pasur rastin të flas në Srebrenicë, dhe të mbijetuarit e gjenocidit në Srebrenicë e kapën menjëherë kuptimin e asaj që donte t’u përcillte Primo Levi, sepse edhe ata e kishin provuar ndjenjën e turpit. Levi ka aftësinë për të gërmuar më thellë te kjo ndjenjë që përjetojnë të mbijetuarit. Ai bën dallimin mes llojeve të ndryshme të turpit, për shembull, turp sepse ke mbijetuar në vend të dikujt tjetër, turp sepse nuk ke ndihmuar shokët e tu, turp sepse i përket racës njerëzore që është njollosur nga krime të tmerrshme. Janë shumë aspekte që mund t’i prekësh në situata të ndryshme. Të njëjtët të mbijetuar nga ngjarje katastrofike e provojnë atë turp. Nuk ka nevojë për gjenocidin dhe dhunën që kryejnë qeniet njerëzore mbi të vetët. Ka ngjarje ku mbijetesa e një pakice e ushqen atë ndjenjë. Prandaj kontributi që ka dhënë Primo Levi, lind nga përvoja e Aushvicit, por shtrihet edhe në përvoja të tjera krejt të ndryshme nga ajo.   

E.D: Ju si do ta cilësonit llojin e dëshmisë së Primo Levit?

F.L: Është një dëshmi shumë e veçantë. E thashë edhe dje në takimin e Prishtinës. Primo Levi tregon në vetën e parë te “A është vallë njeri?”, dëshmon praktikën e tij. Por, si në rastin kur ndodhej në Aushvic, edhe në rastin e kthimit dhe kur vendosi të shkruajë historinë e vet, kujtesën që ishte instrumenti kryesor e që do ta ndihmonte për të treguar çfarë kishte ndodhur, ai ia nënshtroi një kritike të rreptë. Ai nuk ka treguar asgjë që nuk e ka verifikuar, duke e ballafaquar kujtesën vetjake me të të tjerëve. Ia dorëzoi atë burim të njëjtës kritikë, siç bëjnë historianët me burime të tjera. Ai është dëshmitar dhe historian në të njëjtën kohë, pra është përpjekur të japë një dëshmi sa më objektive të realitetit që ka përjetuar.   

E.D: Ju e keni njohur?

F.L: Jo drejtpërdrejt. Edhe pse kam jetuar në Torino jo larg nga shtëpia e tij, nuk më ka ndodhur ta takoj. Por fillova ta njoh përmes librave të tij dhe përmes punës që bën qendra “Primo Levi” prej 20 vitesh. Qendra përpiqet të bëjë ndërmjetësen mes veprës së Levit dhe botimeve të shumta që interesohen për veprën e tij.

E.D: Kur e keni lexuar për herë të parë?

F.L: “A është vallë njeri?” e kam lexuar në gjimnaz. Më pas, më kujtohet se me të mbaruar “Armëpushimin”, kam lexuar “La chiave a stella” që sapo kishte dalë në vitin 1975. Ky libër i veçantë që nuk flet fare për Aushvicin, tregon historitë e një punëtori montator i strukturave metalike, urave prej hekuri, kullave, që udhëton nëpër botë, le të themi, një personazh aventurier i kohës sonë. Për mua është libër me interes të jashtëzakontë, sepse ndihmon për të kuptuar ç’është puna, sa e rëndësishme është ajo për secilin prej nesh. Ai arrin të thotë që puna është një mundësi për lumturi, në momentin kur njeriu merr pjesë seriozisht në atë punë, është i bindur për atë që bën dhe përpiqet ta realizojë sa më mirë.

E.D: Tema e punës edhe pse minore, ka vendin e saj te “Të mbytur e të shpëtuar”. Por pas këtyre tre librave të përkthyer tashmë në shqip, çfarë do të sugjeronit në vazhdim nga vepra e Levit për lexuesit tanë?

F.L: Them që duhet të përkthehet “Sistemi periodik”, që është një autobiografi e kimistit Primo Levi. Ai ishte kimist dhe përmes raportit me kiminë tregon aspekte të jetës personale që i vijnë në ndihmë lexuesit të zhytet në vete dhe të vetanalizohet edhe një herë për ekzistencën. Është libër i çuditshëm, edhe në strukturë. Çdo kapitull përkon me një element kimik të tabelës së Mendelejevit.

E.D: Edhe Levi-Shtrausi (o. Claude Lévi-Strauss) e ka vlerësuar.

F.L: Levi-Shtrausi e ka vlerësuar në mënyrë të veçantë, ka thënë që është një libër i admirueshëm antropologjik. E thënë nga një antropolog si Levi-Shtrausi, më duket vlerësim i shkëlqyer. Është një libër që, ndër të tjera, çmohet shumë edhe nga fëmijët, adoleshentët, sepse paraqet problemet me të cilat përballen adoleshentët, pyetjet e rëndësishme që guxojnë të shtrojnë ata dhe me të cilat të rriturit nuk përballen më, sepse e dinë që nuk kanë për t’i gjetur përgjigjet.

E.D: Mund të na skiconi një portret psikofizik të Levit?

F.L: Jo shtatlartë, i imët…

E.D: I druajtur në dukje…

F.L: Po, një droje e jashtme, sepse ishte mjaft i sigurt si person, madje shumë i sigurt. Në disa raste ai ishte i bindur për aftësitë dhe mprehtësinë e tij, por nuk donte ta shfaqte, nuk mburrej, rezervohej, ishte shumë ironik. Dikush që e ka njohur mirë nga afër e përkufizon edhe si njeri me humor, i vendosur, i përpiktë, i aftë për t’i mbajtur me lehtësi raportet me të tjerët, i pëlqente të tregonte jo vetëm duke shkruar, por edhe duke folur. Dëshironte të fliste me të rinjtë. Ai thoshte se zanati i tij i tretë është konferencier, jo sepse bënte konferenca, por sepse shkonte nëpër shkolla për t’u pyetur nga të rinjtë.

E.D: Ta shpiesh Levin në shkolla është mision i mundshëm sot?

F.L: Ne e bëjmë rregullisht. I kemi kuruar dy libra në një formë të kuptueshme për nxënësit. Sigurisht që i kemi mbetur besnik tekstit, por jemi përpjekur të shtojmë mjete të nevojshme për të punuar me gjimnazistët. Bëjmë edhe kurse për mësuesit. Për ne publiku shkollor është thelbësor.

E.D: Pyetja e fundit, e di që është pyetje e gabuar, por do doja t’ju pyesja megjithatë: Përse u vetëvra Primo Levi?

F.L: Do t’ju jap një përgjigje që ndoshta është e vetmja përgjigje e duhur: Askush nuk e di dhe nuk është as e drejtë të pyesësh. Unë besoj që vetëvrasja është diçka që na vë në krizë dhe na jep kuptimin…

E:D: Edhe këtë e trajton te “Të mbytur e të shpëtuar”.

F.L: Po, kur flet për Zhon Amerinë (o. Jean Amery). Nuk ka një përgjigje. Ai e thotë qartë që një vetëvrasje nuk është e shpjegueshme. Vetëvrasja na fut në krizë sepse na tregon sa e brishtë është jeta jonë, prandaj është gati e natyrshme të pyesim veten: PËRSE? E vetmja mënyrë për t’iu përgjigjur është: Nuk ka një përgjigje. Nuk e dimë dhe ndoshta nuk e dinë as ata që marrin vendimin për ta kryer një akt të këtij lloji. 

Gazetare: Elsa Demo