“Lumi që Zien” i Amazonës, një përfytyrim i një bote më të ngrohtë

Lumi që Zien arrin rregullisht në 86C, me pasoja drastike për pyjet e shiut përreth. Kur shkon drejt lumit Boiling të Perusë, re të stërmëdha avulli ngrihen në ajër.

“Ishte kaq magjike”, thotë Alyssa Kullberg, një studiuese, duke kujtuar herën e parë që e pa me sytë e saj. Lumi që Zien, i njohur edhe si Shanay-timpishka ose La Bomba, bën pjesë në një degë në Perunë lindore-qendrore që lidhet me lumin e fuqishëm Amazon.

Kodrat në këtë zonë u gërryen nga kompanitë e karburantit fosil, në kërkim të rezervave të naftës në vitet 1930. Por sekretet e Lumi legjendar që Zien tani po studiohen në thellësi. Studiuesit kanë përcaktuar se lumi ngrohet nga burimet gjeotermike thellë në tokë. Kullberg vizitoi për herë të parë këtë vend misterioz në vitin 2022 së bashku me një ekip nga SHBA dhe Peruja, duke përfshirë Riley Fortier, aktualisht kandidat për doktoraturë në Universitetin e Miamit. Ndërsa studiuesit udhëtonin nëpër xhungël, vunë re diçka të pazakontë në lidhje me jetën bimore përreth tyre.

“Ishte vërtet e dukshme për të gjithë ne se përgjatë lumit kishte një ndryshim të qartë dhe të dukshëm. Nuk kishte aq shumë pemë të mëdha dhe hedhurina e gjetheve ishte më e thërrmuar”, thotë Fortier.

Fortier kujton se sa e nxehtë ishte kjo pjesë e xhunglës, edhe për Amazonën e butë. Ai dhe anëtarë të tjerë të ekipit e kuptuan se ky vend përfaqësonte një pamje të mundshme se si ndryshimi i klimës mund të ndryshojë Amazonën, pasi ngrohja globale shtyn temperaturat mesatare të ajrit më të larta se ç’janë sot. Në këtë kuptim, Lumi që Zien mund të shihej si një lloj eksperimenti natyror, një pamje e mundshme e së ardhmes.

Por studimi nuk do të ishte i lehtë: “Është si të bësh punë në fushë në sauna”,—thotë Fortier. Në një Letër të botuar në tetor, Fortier, Kullberg dhe kolegë nga SHBA dhe Peru përshkruajnë se si ata gjurmuan një vit lexime të temperaturës së ajrit pranë Lumit që Zien duke përdorur 13 pajisje. Studiuesit i pozicionuan këto përgjatë një pjese të lumit që përfshinte zona më të freskëta më tipike të pyllit më të gjerë. Temperatura mesatare vjetore varionte nga 24-25C në ato vende më të freskëta deri në 28-29C në pjesët më të ngrohta. Temperaturat maksimale të ajrit të regjistruara, në disa nga vendet më të nxehta përgjatë lumit, iu afruan 45C.

Ekipi luftoi gjithashtu kushtet mbytëse për të bërë një analizë të hollësishme se cilat specie bimore ishin të pranishme. Ata studiuan me kujdes bimësinë në një seri parcelash përgjatë lumit dhe zbuluan një korrelacion të rëndësishëm: ku lumi ishte më i nxehtë, jeta bimore ishte më pak e dendur dhe disa lloje mungonin tërësisht. “Në nëntokë kishte shumë më pak bimësi. Edhe pse është shumë avull, bimësia dukej shumë më e thatë. Disa pemë të mëdha të tilla si Guarea grandifolia, një gjelbërim i përhershëm që mund të rritet deri në 50 metra i lartë, dukej se luftonte pranë pjesëve më të nxehta të lumit. Në përgjithësi, nxehtësia dukej se kishte një ndikim negativ në biodiversitetin. Sasia e madhe e avullit në ajër madje mund të pengojë insektet fluturuese ose kafshët e tjera nga zona”, thotë Kullbergu.

Speciet bimore që dihet se tolerojnë temperaturat e larta ishin më të zakonshme në zonat më të nxehta, të cilat në vetvete mund të mos jenë të papritura, por ekipi u habit kur e pa këtë efekt edhe në distanca shumë të vogla. E gjithë gjatësia e zonës së tyre të studimit nuk ishte më shumë se rreth 2 km. Rezultatet e studimit sugjerojnë se, sapo temperaturat arrijnë një pikë të caktuar, jeta bimore përgjigjet pothuajse menjëherë. “Mendova se ishte fantastike”, thotë Chris Boulton nga Universiteti i Exeter, i cili nuk ishte i përfshirë në studim, duke iu referuar interpretimit nga ekipi të lumit si një eksperiment natyror. Lumi që Zien është një shembull se si Amazona mund të ndryshojë në të ardhmen, thotë Diego Oliveira Brandão, një anëtar i sekretariatit tekniko-shkencor të Panelit Shkencor për Amazonën, një organizatë kërkimore shkencore. Ai shton se është i shqetësuar për ndikimin që mund të kenë pasoja të tilla të ndryshimeve klimatike tek popujt indigjenë. “Këto popullsi varen nga burimet biologjike,” thotë ai.

Boulton është dakord, duke vënë në dukje se grupet indigjene në Amazonë tashmë janë përballur me kërcënime të rëndësishme të tilla si përmbytjet dhe thatësirë, e cila në disa raste ka qenë e përkeqësuar nga ndryshimi i klimës. Temperaturat më të larta në Amazonë mund të kërcënojnë vetë funksionimin e shumë bimëve atje, thotë Rodolfo Nóbrega në Universitetin e Bristolit  dhe lumi e ilustron këtë në mënyrë të përsosur.

Kullberg thotë se, ndërsa Lumi që Zien lë të kuptohet se si rritja e temperaturave mund të ndikojë në biodiversitetin dhe rritjen e bimëve, është e rëndësishme të kujtojmë se kjo pjesë e Amazonës mund të mos pasqyrojë saktësisht të ardhmen e pyllit të shiut në një kuptim të gjerë. Për shembull, nuk do të pritej kaq shumë avull diku tjetër.

Ka edhe një arsye tjetër pse lumi mund të mos përfaqësojë plotësisht kushtet e pellgut më të gjerë të Amazonës nën ndikimin e ndryshimeve të mëtejshme klimatike. Nóbrega thekson se Amazona është një vend masiv. Ajo përfshin pjesë të nëntë vende të ndryshme, duke përfshirë Brazilin, Perunë, Bolivinë, Kolumbinë dhe Guajanën Franceze. Në total, ajo mbulon një sipërfaqe prej më shumë se 6.7 milion km katrore. “Ajo që gjeni në një zonë mund të mos jetë shkencërisht e rëndësishme për një zonë tjetër që ka një model tjetër reshjesh ose një shpërndarje tjetër të bimëve,” thotë ai.

Boulton e sheh mbrojtjen e Amazonës si një mënyrë për të mbrojtur njerëzimin shumë përtej vetë pyllit. Rreziku është se, nëse pyjet e shiut arrijnë një pikë katastrofike të rënies përtej së cilës ajo fillon të vdesë me shpejtësi, atëherë e gjithë bota ka të ngjarë të vuajë. “Nëse pylli zhduket, shumë nga ai karbon do të ngjitet në atmosferë dhe kjo do të ndikojë në klimë,” thotë ai. “Nuk është vetëm lokale, por globale.”

Lumi që Zien, pra, nuk është vetëm një vështrim i së ardhmes. Ky është edhe një paralajmërim.